NOCTURNE: Hymny Bizantyjskie & Nieszpory Prawosławne

PROGRAM

Sergiej Rachmaninow – Całonocne czuwanie, Op. 37
Hymny z greckiej bizantyjskiej liturgii prawosławnej

OBSADA

Simon-Pierre Bestion – koncepcja, reżyseria, dyrygent
Adrian Sirbu – śpiewak bizantyjski
30 śpiewaków
Marianne Pelcerf – kreacja światła

NOCTURNE: Zredukowana wersja Rachmaninowa, bez sztuczek, bez fortepianu ani orkiestry. Rachmaninow przeniknięty tradycją ludową, wiarą i żarliwością. Jutrznia Sergieja Rachmaninowa to poruszające świadectwo człowieka głęboko zakorzenionego w tysiącletniej tradycji prawosławnej. Utwór, napisany w 1915 roku w niecałe dwa tygodnie, został po raz pierwszy wykonany 10 marca 1915 roku w Moskwie, w czasie trwającej Wielkiej Wojny, a w 1917 roku został zakazany przez reżim sowiecki. Idea, jaka przedsięwziął Simone-Pierre Bestion to odtworzenie wyimaginowanego rytuału, łączącego Jutrznię Rachmaninowa z bizantyjskimi śpiewami prawosławnymi, rozszerzając tym samym pełne wykorzystanie przestrzeni przez śpiewaków, co pozwala na intensywną podróż przez jedno z największych dzieł sztuki wokalnej.

„Całonocne czuwanie Sergieja Rachmaninowa to poruszające świadectwo człowieka głęboko zakorzenionego w tysiącletniej tradycji prawosławnej. Napisane w 1915 roku w niecałe dwa tygodnie, po raz pierwszy wykonane w trakcie Wielkiej Wojny, 10 marca 1915 roku w Moskwie, a w 1917 roku ostatecznie zakazane przez reżim sowiecki. Po raz pierwszy odkryłem ten utwór, śpiewając go w chórze, który prowadzony był przez moją nauczycielkę Valérie Fayet. To było całkowicie emocjonalne zderzenie!

Ta muzyka daje ogromne poczucie „prostoty”, choć jej architektura jest bardzo złożona i zdecydowanie nowoczesna jak na swoje czasy, szczególnie przez niezwykłe podejście do chóru a cappella, traktowanego jak orkiestra. Melodie od razu mnie uderzyły swoją czystością i żarliwością. Pochodzą z głębin czasu, inspirowane zarówno ludowymi, jak i religijnymi tradycjami słowiańskimi.

Zachwyciło mnie również harmoniczne opracowanie Rachmaninowa, które daje chórowi uczucie niezwykle potężnego instrumentu, niczym wokalnego, ludzkiego organu, gdzie harmonia jest gęsta, a jednocześnie satysfakcjonująca. Złożoność tej muzyki często leży w organizacji głosów i kontrapunktach między nimi. Harmonia jest często dość prosta, inspirowana modalnie, to znaczy zaczerpnięta z różnych regionów Europy Wschodniej, jak znamienny tryb, tryb kijowski, ale także starożytne greckie tryby pochodzące ze śpiewu bizantyjskiego. Ta harmonia delikatnie towarzyszy każdej krawędzi melodycznej z emocjami. Uzupełnia melodię w jej kruchości lub towarzyszy jej w sile. Melodie mogą dzięki temu swobodnie wyrażać się poprzez niezwykle elastyczny rytm. Muzyka rozwija się, używając silnych dynamik (crescendo, decrescendo), w sposób zrównoważony, niczym fala przybierająca różne formy.

To bez wątpienia moje ulubione dzieło Rachmaninowa. Znajduję w nim całą wrażliwość i zmysłowość ludzkiej, cielesnej muzyki, której gęstość jest głęboko związana z naturalnymi elementami wokół nas. Ta muzyka nigdy nie jest popisowa, oferuje precyzję sakralnej muzyki w jej najgłębszym sensie. Jest również oszałamiającą muzyką rytuału, pozbawioną czasu, oderwaną od wszelkich estetycznych ocen przez swój ponadczasowy język i przytłaczającą szczerość.

Chciałem umieścić ten utwór w kontekście liturgicznym i wyobrażeniowym, inspirowanym rytuałem prawosławnych nabożeństw (nieszpory, czuwania, jutrznie), dla których Rachmaninow wybrał teksty. Dlatego bez wahania delikatnie zmieniłem kolejność partytury, aby nadać jej nie tylko muzyczny sens na potrzeby koncertu, ale także dramaturgiczny sens, prowadzący słuchacza przez sekwencję kinowych, zmysłowych i emocjonalnych ruchów. Z tego samego powodu chciałem zestawić tę partyturę z bizantyjskim śpiewem prawosławnym, który stanowi muzyczną kolebkę inspiracji Rachmaninowa, a także z dwoma współczesnymi francuskimi utworami, których harmoniczny układ daje nowe spojrzenie na Całonocne czuwanie. La Nuit Philippe’a Fénelona oraz Du fond caché de la clarté Erica Tanguy to dwa utwory, które przywołują tajemnicze i poetyckie dygresje, stanowiąc współczesne przedłużenie surowego i sakralnego przesłania Rachmaninowa.

Bizantyjski śpiew przenosi nas do źródeł chrześcijańskiego rytuału, który rozwijał się szczególnie na wschód od Rzymu od III i IV wieku w Cesarstwie Bizantyjskim. Śpiewany od swoich początków w języku greckim – a później w arabskim przez chrześcijan Bliskiego Wschodu – ta sztuka rozprzestrzeniała się i zmieniała, przekraczając granice różnych krajów i kultur, które stały się prawosławne. Podczas nabożeństw ten monodyczny śpiew (składający się z jednej melodii bez harmonii i a cappella) wyznacza czas, rozciągając go aż do uzyskania hipnotyzującego i nieskończonego wrażenia, co najpierw uderza wiernego, zanim zostanie przytłoczony. Z chrystianizacją ludów słowiańskich pod koniec IV wieku, teksty liturgiczne stopniowo były tłumaczone na język staro-cerkiewno-słowiański (stąd utwór Rachmaninowa jest w tym języku), a bizantyjskie melodie dostosowywane do swoich czasów. Tak więc z greckiego śpiewu bizantyjskiego rozwinęły się ważne tradycje liturgiczne, szczególnie w Bułgarii, Rosji, w Ukrainie i w Serbii. W zależności od kraju i z upływem czasu, transformacja „oryginalnego” śpiewu bizantyjskiego mogła przybrać nowy kierunek, co miało miejsce w Rosji, z wkładem zachodniej muzyki klasycznej. Dzieło Rachmaninowa jest tego uderzającym przykładem.”

– Simon-Pierre Bestion

LA TEMPÊTE

Zespół wokalno-instrumentalny, został założony w 2015 roku przez Simon-Pierre’a Bestiona, który kierował się głębokim pragnieniem eksplorowania dzieł z osobistym i zaangażowanym podejściem. La Tempête czerpie swoje inspiracje z powiązań i wpływów między artystami, kulturami i epokami, badając punkty styku i dziedzictwa z wielką swobodą. Zespół nawiązał bardzo intuicyjną i zmysłową relację z wykonywanymi dziełami, a ich reinterpretacje są regularnie doceniane przez krytyków na całym świecie.

Simon-Pierre Bestion bada intymność między ludzkimi tradycjami a różnorodnością śladów pozostawionych przez ruchy artystyczne i społeczne. Esencja tego projektu sprawia, że repertuar zespołu obejmuje różne estetyki, czerpiąc głównie z muzyki dawnej, a nawet tradycyjnej, jak również z repertuaru nowoczesnego i współczesnego. Pracując z dawnymi, jak i tradycyjnymi instrumentami oraz eksplorując szerokie formy ekspresji wokalnej, La Tempête buduje swoje propozycje wokół doświadczenia brzmienia i akustyki.

Ich projekty powstają z idei zmysłowej immersji dla widza, z poszukiwania chwili specyficznej dla każdego spotkania między miejscem, artystami a publicznością. Kreacje Simon-Pierre’a Bestiona wynikają z głębokiego zainteresowania doświadczeniem zbiorowym i eksploracją. Zespół jest zatem otwarty na wiele dyscyplin i współpracuje z artystami z różnych środowisk.

SIMON-PIERRE BESTION

to francuski muzyk i dyrygent, kluczowa postać nowego pokolenia artystów zafascynowanych „sztuką totalną”. Simon-Pierre Bestion kształcił się w Konserwatorium w Nantes w klasie organów Michela Bourciera. Tam również uczył się teorii muzyki oraz muzyki kameralnej. Ponadto studiował klawesyn w Boulogne-Billancourt u Laure Morabito i poszerzał swoje umiejętności pod okiem klawesynistów i organistów, takich jak Jan-Willem Jansen, Benjamin Alard czy Aline Zylberach. Jego zamiłowanie do pisania, kompozycji i muzyki współczesnej doprowadziło go do odkrycia polifonii i bogactwa chóralnego repertuaru. Następnie studiował dyrygenturę chóralną u Valerie Fayet, a później dołączył do Konserwatorium Narodowego w Lyonie do klasy Nicole Corti. Był sukcesywnie pod wpływem spotkań z tymi dwoma dyrygentami, a także czerpał cenne rady od artystów takich jak Roland Hayrabédian, Joël Suhubiette, Dieter Kurz czy Timo Nuoranne. Jego pasja do muzyki dawnej i dyrygentury doprowadziła go do założenia zespołu Europa Barocca w 2007 roku wraz z altowiolistką Julie Dessaint. Uzupełnił ten instrumentalny skład, tworząc chór Luce del Canto, zespół wokalny młodych śpiewaków. Pragnąc poszerzyć swoje muzyczne horyzonty i podważać tradycyjną formę koncertów, Simon-Pierre Bestion stworzył Compagnie La Tempête, będącą fuzją tych dwóch zespołów. Pierwszy spektakl zespołu, The Tempest, ukazał bezprecedensowe podejście do dźwięku i przestrzeni. Projekt ten ilustruje również wyraźne zainteresowanie sztukami scenicznymi, inspirowane jego zamiłowaniem do twórczości wielu choreografów, artystów i reżyserów. Twórczość artystyczna Simon-Pierre’a Bestiona jest naznaczona bogatym dziedzictwem muzycznym, zasilanym przez tradycje spoza Zachodu, rytuały i kreację. Pod silnym wpływem takich kompozytorów jak Jean-Louis Florentz czy Maurice Ohana, Bestion broni podejścia do muzyki, w którym wykonawca musi znaleźć swoje miejsce w ucieleśnianiu i przyswajaniu dźwięku jako materii. Inspirowały go również spotkania z licznymi osobowościami wokalnymi, badaczami i wykonawcami zapomnianych repertuarów, takimi jak Marcel Peres (repertuary dawne) czy Adrian Sirbu (śpiew bizantyjski). W ostatnich latach jego zamiłowanie do orkiestracji oraz inspiracje płynące z dzieł, które realizuje, przyniosły publiczności projekty tak fascynujące, jak i zaskakujące, często na temat spotkań i ambitnych połączeń: dialog między kulturami śródziemnomorskimi w Jerusalem (2019) na Festiwalu w Saint-Denis i w Cité de la Voix, opowieść o Zmartwychwstaniu w Larmes de Résurrection (2017) dla Château de Versailles Spectacles czy też wizualne i dźwiękowe doświadczenie z Bach minimaliste (2019) dla CCR des Dominicains de Haute-Alsace i Scène Nationale l’Empreinte. W 2018 roku jego interpretacja Vespro della Beata Vergine Monteverdiego zaprezentowała nową, osobistą wizję tego emblematycznego utworu, zdobywając uznanie krytyki krajowej i międzynarodowej. W 2021 roku zaprezentował L’Enfant noir: muzyczną opowieść inicjacyjną opartą na dziele Jean-Louisa Florentza i biografii Camary Laye. Młody dyrygent chętnie współpracuje z innymi zespołami muzycznymi i artystycznymi, a także z grupami z całego środowiska sztuk performatywnych. W 2022 roku zadebiutował jako gościnny dyrygent w Opéra National de Lyon przy produkcji Nuit funèbre, opartej na kantatach Bacha w reżyserii Katie Mitchell.

SPONSORZY

Caisse des Dépôts jest głównym sponsorem La Tempête.
Zespół otrzymuje również wsparcie od Fundacji Bettencourt-Schueller, francuskiego ministerstwa kultury, Centrum Muzyki Narodowej (CNM), regionu Nowa Akwitania, departamentu Corrèze, miasta Brive-la-Gaillarde oraz Adami.
La Tempête jest rezydentem w Théâtre et Opéra de Compiègne, Fundacji Singer-Polignac oraz w mieście Brive-la-Gaillarde. Zespół współpracuje z Théâtre d’Orléans. Nagrywa dla wytwórni Alpha Classics.
Zespół jest członkiem zarządu FEVIS (Francuskiej Federacji Zespołów Instrumentalnych i Wokalnych Specjalizowanych), Rézo Musa oraz członkiem syndykatu Profedim.

Partnerem koncertu jest Narodowe Centrum Kultury i Festiwal Eufonie.